Ο ναός της Αγίας Μαρίνης στη Κούταλη

 

Ο ναός της Αγίας Μαρίνης βρίσκεται στο χωριό Κούταλη της Λήμνου και είναι ιδιαίτερα θαυματουργός. Ο ναός έχει τη μορφή απλής βασιλικής χωρίς τρούλο και διαθέτει δίρριχτη στέγη. Το καμπαναριό στέκει στη μία πλευρά του ναού. Σημαντικό κειμήλιο του ναού είναι ο χειροποίητος επιτάφιος καθώς και τα πολυάριθμα ασημένια χαρίσματα, αφιερώματα των ναυτικών που κοσμούν την εικόνα της Παναγίας.

Ευαγγελία Λιάπη

MA, MSc Φιλόλογος

Η Αγιά Σοφιά της Λήμνου

Ο  ναός της Αγιάς Σοφιάς βρίσκεται στο ομώνυμο χωριό της Λήμνου και αρχικά, σύμφωνα με την τοπική προφορική παράδοση του χωριού, ο ναός  ήταν αφιερωμένος στη Σοφία του Θεού.

Οι  αρχικοί οικιστές  του χωριού της Αγιάς Σοφιάς κατάγονταν από τη Κωνσταντινούπολη.

Βυζαντινοί δηλαδή ήταν οι κάτοικοι, οι οποίοι εργάζονταν και καλλιεργούσαν το πατριαρχικό κτήμα.

Οι Βυζαντινοί κάτοικοι έχτισαν λοιπόν το ναό στον οικισμό τους και τον ονόμασαν Αγιά Σοφιά, για να τιμήσουν την Αγία Σοφιά της Βασιλεύουσας που ήταν αφιερωμένη στη Σοφία του Θεού.

Σήμερα οι Αγιασοφίτες στο ναό τους τιμούν την Αγία Σοφία, την οποία και θεωρούν πολύ θαυματουργή.

Ο σημερινός ναός χτίστηκε το 1971, αφού προηγουμένως κατεδαφίστηκε παλαιότερος ναός, ο οποίος είχε υποστεί σημαντικές ζημιές από το σεισμό του 1968.

Ο παλαιότερος εκείνος ναός είχε χτιστεί κατά τη διάρκεια των ετών 1912-1914 πάνω σε ερείπια ενός άλλου ναού.

Στο ναό του 1912, ξεχώριζε το καμπαναριό του ναού.Ήταν έργο του σημαντικού λιθοξόου Κωνσταντή Αταλιώτη από τη Φυσίνη. 

O σημερινός ναός της Αγία Σοφίας είναι μια απλή βασιλική με  δίρριχτη στέγη χωρίς τρούλο και διαθέτει εξωνάρθηκα, στηριζόμενο  σε τρεις κίονες.

Στο υπέρθυρο φέρει μαρμάρινη στήλη με την επιγραφή:

"ΑΝΗΓΕΡΘΗ ΕΚ ΒΑΘΡΩΝ

ΑΓΙΑ ΣΟΦΙΑ 1971

ΔΑΠΑΝΑΙΣ ΤΩΝ ΚΑΤΟΙΚΩΝ"

Το καμπαναριό βρίσκεται στα αριστερά  του ναού, ενώ πίσω από το ιερό, σε γειτονικό χώρο εκτείνεται το νεκροταφείο του χωριού.

Στον προαύλιο χώρο του ναίσκου έχουν τοποθετηθεί στη σειρά μέλη από μαρμάρινους αρχαίους κίονες και αποσπάσματα από κιονόκρανα.

Η Αγία Σοφία θεωρείται από τους ντόπιους πολύ θαυματουργή.Οι κάτοικοι του χωριού χαρακτηριστικά αναφέρουν ότι η Αγία, συχνά παρουσιάζεται σε ευσεβείς κατοίκους του χωριού και ότι τους φανερώνει σημαντικά γεγονότα που μέλλουν να συμβούν.

Όταν προμηνύει ευχάριστα γεγονότα η Αγία είναι ενδεδυμένη με λευκά ενδύματα ενώ όταν τα γεγονότα είναι δυσάρεστα φοράει μαύρα ενδύματα.

Αξιοσημείωτα είναι και τα "μουρσά" που βρίσκονται παρακείμενα του ναού.Πρόκειται για υπόγεια καταφύγια τα οποία είχαν κατασκευάσιε οι κάτοικοι.Επειδή στο παρελθόν το χωριό της Αγιάς Σοφιάς είχε υποστεί σημαντικές  ληστρικές επιθέσεις από τους πειρατές του Αιγαίου πελάγους, για να διαφυλάξουν τη ζωή και το βιός τους οι κάτοικοι, είχαν δημιουργήσει τα υπόγεια καταφύγια, τα οποία κι αποκαλούν «μουρσά».

Ευαγγελία Χ.Λιάπη 

Η  εκκλησία της Αγιάς Σοφιάς του 1914.

H Ευαγγελίστρια του Μούδρου και τα επιστολικά δελτάρια του 1914-1918

Η «Ευαγγελίστρια» όπως χαϊδευτικά οι κάτοικοι του Μούδρου αποκαλούν τον ιερό ναό του «Ευαγγελισμού της Θεοτόκου», χτίστηκε το 1904 με συνεισφορές των ξενιτεμένων Μουδρουνών στην Αμερική και με προσωπική εργασία των ντόπιων, στη θέση που παλαιότερα υπήρχε ένα αγιορείτικο μετόχι.

Πρόκειται για μια εντυπωσιακή  τρίκλιτη βασιλική.Η ωραιότητα του ναού προκάλεσε συχνά το φωτογραφικό φακό.

Ιδιαίτερα οι φωτογραφίες που τράβηξε στα 1914-1918 ο Αλέξανδρος Παναγιώτου με τους Αγγλογάλλους αξιωματικούς μπροστά από το ναό,ως επιστολικό δελτάριο έκανε το γύρο του κόσμου κι αγαπήθηκε ξεχωριστά.

Η κάρτα κυκλοφόρησε την ίδια περίοδο σε διάφορες εκδόσεις και έφερε διάφορους τίτλους.Άλλοτε έφερε το γενικό τίτλο "Ελληνική Εκκλησία" τυπωμένο στα ιταλικά, γαλλικά, αγγλικά κι άλλοτε είχε τίτλο στα αγγλικά "Ελληνική Εκκλησία.Μούδρο"ή "Εκκλησία Μούδρου-Greek church Moudros L'eglise grecque de Moudros".

Αργότερα οι εκδότες Menahem & Sevy στα 1918 θα τυπώσουν στην Ιταλία το ίδιο επιστολικό δελτάριο με τον εσφαλμένο τίτλο "Θεσσαλονίκη-Ελληνική Εκκλησία" στα γαλλικά.

Η Ευαγγελίστρια θεωρείται μια από τις πιο πολυφωτογραφημένες ελληνικές εκκλησίες.Οι φωτογράφοι φωτογράφιζαν όχι μόνο την εξωτερική όψη του μεγαλοπρεπή ναού αλλά και το εσωτερικό του.

Ήταν ένας ναός ιδαιίτερα μεγαλοπρεπής κι όμορφος για αυτό κι οι εκδότες επιστολικών δελταρίων (κάρτ ποστάλ) συχνά το προτιμούσαν για να τον προβάλουν  ως εξαίρετο δείγμα ελληνικής εκκλησίας.

Ευαγγελία Χ.Λιάπη

Αγία Τριάδα, η Μητρόπολη Λήμνου

Ο ιερός ναός της Αγίας Τριάδoς είναι ο μητροπολιτικός ναός της Λήμνου.

Βρίσκεται κοντά στην πέτρινη γέφυρα της Μύρινας και σε κοντινή απόσταση από το Πανεπιστήμιο Αιγαίου.Ναός στο σημείο που υπάρχει ο σημερινός ναός της Αγίας Τριάδος, υπήρχε ήδη από το 1479, όταν η μητρόπολη Λήμνου μετατέθηκε από τον Κότσινα στο Κάστρο.

Ο παλαιότερος ιερός ναός, για τον οποίο υπάρχουν  μαρτυρίες, χτίστηκε το 1724.

Η αρχική μορφή του ναού ήταν  τρίκλιτη ξυλόστεγη  βασιλική και ο ναός ήταν αφιερωμένος στην Υπεραγία και Πάναγνη Θεοτόκο.

Καταστράφηκε από πυρκαγιά το 1770 κατά την περίοδο των Ορλωφικών.

Μαρτυρία του ναού του 1724 αποτελεί η μαρμάρινη επιγραφή που υπάρχει στη νότια πλευρά του σημερινού ναού της Αγίας Τριάδος.

 «1724 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ 4

ΤΟΝ ΝΑΟΝ ΤΟΥΤΟΝ ΤΗΣ ΠΑΝΤΟΥΡΓΟΥ ΤΡΙΑΔΟΣ

ΚΑΙ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΝΟΥ ΚΑΙ ΘΕΟΤΟΚΟΥ ΚΟΡΗΣ

ΟΝΤΑ ΠΡΟΤΕΡΟΝ ΣΕΣΑΘΡΩΜΕΝΟΝ ΛΙΑΝ

Ο ΙΩΑΑΝΝΙΚΙΟΣ ΤΗΣ ΛΙΝΔΟΥ ΘΡΕΜΜΑ

ΚΑΙ ΑΡΧΙΘΥΤΗΣ ΛΗΜΝΟΥ ΠΛΕΙΣΤΟΙΣ ΠΟΝΟΙΣ

ΕΞΟΔΟΙΣ ΙΔΙΟΙΔ ΤΕ ΕΚΙΑ ΤΩΝ ΛΗΜΝΙΩΝ

ΕΙΣ ΑΙΝΟΝ ΘΕΟΥ ΗΓΕΙΡΕΝ ΕΚ ΘΕΜΕΛΙΩΝ

ΚΑΙ ΜΝΗΜΟΣΥΝΟΝ ΑΥΤΟΥ ΚΑΙ ΤΩΝ ΚΤΙΤΟΡΩΝ»

Ο ναός άρχισε να ξαναχτίζεται το 1835 με αργούς ρυθμούς.

Επρόκειτο για ένα λιτό ναό χωρίς τρούλο, με ξύλινη στέγη σύμφωνα με τη χαλκογραφία του 1841 που υπάρχει στο εκκλησιαστικό μουσείο της Μύρινας.

Στις 2 Απριλίου του 1861, οι τριάντα οκτώ πρόκριτοι της Λήμνου αποφάσισαν την «εκ θεμελίων ανακαίνισιν του ναού»[1] και για το σκοπό αυτό εκλέχτηκε εξαμελής επιτροπή, με σκοπό να συντονίσει το έργο.

Στις 4 Απριλίου του 1863,έγινε εκ νέου συνέλευση των προκρίτων (αυτή τη φορά συμμετείχαν εβδομήντα δυο πρόκριτοι) με πρόεδρο τον Μητροπολίτη Λήμνου με σκοπό το συντονισμό των εργασιών για την ανοικοδόμηση της μητρόπολης.

Τα χρήματα που είχαν συγκεντρωθεί από τους απόδημους Λημνιούς και τους εράνους έφταναν τα 100.000 γρόσια.

Στη συνέλευση αποφασίστηκε η κατεδάφιση του ναού του 1835.

Ως πρότυπα για την ανέγερση του ναού χρησιμοποιήθηκαν δυο ναοί της Σμύρνης, του Αγίου Ιωάννη και του Αγίου Γεωργίου.

Αρχιτέκτονας και ναοδόμος του ναού ήταν ο Ζαχαρίας Φιλιππότης. Οι εργασίες άρχιζαν στα μέσα του Μαΐου του 1864.

Πρωτεργάτες του έργου ήταν οι δυο γιοί του Ζαχαρία Φιλιππότη, Γεώργιος κι Αντώνιος.

Το μήκος του ναού ορίστηκε στους 32 πήχεις. Το μάρμαρο ήρθε από τη Τήνο.

Με το φιρμάνι που εκδόθηκε στις 3 Φεβρουαρίου του 1865 επιτράπηκε η οικοδόμηση του ναού.

Ο θεμέλιος λίθος του ναού τοποθετήθηκε στις 14 Μαρτίου του 1865. Οι εργασίες κράτησαν 20 μήνες.

Η κτητορική επιγραφή που υπάρχει στο υπέρθυρο του σημερινού ναού αναφέρει:

«ΣΥΝΔΡΟΜΗ ΤΩΝ ΛΗΜΝΙΩΝ ΕΝ ΓΕΝΕΙ ΚΑΙ ΙΔΙΑ ΤΩΝ ΤΗΣ ΠΡΩΤΕΥΟΥΣΗΣ ΑΝΗΓΕΡΘΗ ΕΚ ΒΑΘΡΩΝ Ο ΙΕΡΟΣ ΟΥΤΟΣ ΝΑΟΣ ΕΠΙ ΑΡΧΙΕΡΕΩΣ ΙΩΑΚΕΙΜ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ ΕΝ ΕΤΕΙ ΣΩΤΗΣΡΙΩ  1865».

Ο ναός έχει δυο μεγάλα καμπαναριά(χτίστηκαν το 1910) τα οποία εφάπτονται του ναού και τα οποία είναι δωρεά του Παύλου Ψαρώφ[2].

Εντυπωσιακό είναι το ξυλόγλυπτο κι επιχρυσωμένο τέμπλο του ναού της Αγίας Τριάδος.

Το τέμπλο αυτό υπήρχε σε ένα παλαιότερο ναό αφιερωμένο στον Άγιο Νικόλαο που  βρισκόταν στην τουρκική συνοικία του Κάστρου.

Ο ναός κατεδαφίστηκε για να ανοικοδομηθεί αλλά επειδή δεν επιτράπηκε από τους Τούρκους η ανοικοδόμηση του, τοποθετήθηκε στο νεόχτιστο μητροπολιτικό ναό.[3]

Πολύτιμα είναι τα αρχιερατικά και ιερατικά άμφια αλλά και τα ιερά σκεύη του ναού όπως έχουν καταγραφεί στους κώδικες της Ιεράς μητροπόλεως.

Από τις ιερές εικόνες του ναού ξεχωρίζει μια απλή εικόνα αφιερωματική[4], η οποία λειτουργεί ως μαρτυρική αγιογράφηση κάποιου τάματος.

Πρόκειται για μια εικόνα διαιρεμένη σε δυο τμήματα. Στο πάνω μέρος απεικονίζεται ο Άγιος Νικόλαος να παρακαλά τη Θεοτόκο που κρατά στα χέρια τον Ιησού, να εισακούσει τις δεήσεις του πιστού.

Στο δεύτερο τμήμα της εικόνας εικονίζεται η θάλασσα και δυο  ιστιοφόρα, ένα μεγάλο κι ένα μικρό να πλέουν μεσοπέλαγα.

Στο μεγάλο ιστιοφόρο το τιμόνι του σκάφους κρατεί ο Άγιος Νικόλαος. Το ιστιοφόρο φέρει τη τουρκική σημαία.
 Η εικόνα αποτελεί αφιέρωση κάποιου καραβοκύρη προς τον Άγιο Νικόλαο και τη Θεοτόκο.

Η εικόνα αυτή ανήκει σε ένα ξεχωριστό είδος εικόνων της αφιερωματικές αφηγηματικές ενός θαύματος.
 Αντίστοιχες αφηγηματικές εικόνες συναντάμε στη Superga  του Τορίνο της Ιταλίας.

Ο μητροπολιτικός  ναός της Αγίας Τριάδος περιβάλλεται από ένα ωραίο κήπο, στον οποίο υπάρχει πηγάδι και μαρμάρινη κρήνη. 
Ευαγγελία Χ.Λιάπη 

---

[1] Κώδ.45,σελ.2

[2] Ο Παύλος Ψαρώφ πρόσφερε δωρεά 500 λιρών Αγγλίας για την οικοδόμηση των δυο καμπαναριών. Επίσης ένας πολυέλαιος του ναού ήταν δωρεά του Ψαρώθ.

[3] Επειδή το τέμπλο του Αγίου Νικολάου ήταν μικρότερο συμπληρώθηκε με καινούργιο.

[4] Η εικόνα αυτή ανήκει σε ένα ξεχωριστό είδος εικόνων ,στις αφιερωματικές και αφηγηματικές εικόνες ενός θαύματος. Αντίστοιχες εικόνες συναντάμε στη Superga  του Τορίνο της Ιταλίας.  

Άγιος Νικόλαος Σκανδάλη

Πολιούχος του χωριού Σκανδάλη της Λήμνου είναι ο Άγιος Νικόλαος. Στο χωριό της Σκανδάλης[1], (Γ.Μέγα,1940)  μολονότι ήταν κοντά στη θάλασσα, δεν υπήρχαν αλιείς και ναυτικοί. Έτσι φαντάζει αρχικά παράξενο πως αφιέρωσαν το ναό στον Άγιο Νικόλαο.

Σύμφωνα όμως με την προφορική παράδοση τα παλαιότερα χρόνια ο άγιος Νικόλαος ήταν προστάτης όχι μόνο των ναυτικών αλλά και της γεωργίας[2].

Ο ναός του Αγίου Νικολάου βρίσκεται στο κέντρο της Σκανδάλης.

Πρόκειται για μια βασιλική χωρίς τρούλο. Χτίστηκε γύρω στα 1880 με δωρεές των ξενιτεμένων κυρίως κατοίκων της Σκανδάλης, των Αιγυπτιωτών αλλά και των ντόπιων[3].

Η αγιογράφηση του ναού έγινε κατά την τριετία 1882-1885 από τον Ίμβριο αγιογράφο και ζωγράφο Ευστράτιο Χαιμαντέ.
O ναός ανακαινίσθει το 1907 σύμφωνα με την κτητορική λίθινη επιγραφή που υπάρχει στα δεξιά του ναού.

Αρκετά χρόνια αργότερα προστέθηκαν στο ναό πετρόχτιστος εξωνάρθηκας  έργο του Φυσινιώτη Κωνσταντή Αταλιώτη.
Το καμπαναριό του ναού του Αγίου Νιολάου ανηγέρθη το 1960 και είναι αφιέρωμα των ξενιτεμένων στην Αυστραλία Σκανδαλιωτών.

Δίπλα στο ναό του Αγίου Νικολάου, υπάρχει και το οίκημα στο οποίο λειτούργησε και το πρώτο σχολείο της Σκανδάλης κι ένα από τα πρώτα σχολεία της Λήμνου.

Ευαγγελία Χ.Λιάπη

---

[1] «Υπάρχουν μάλιστα χωρία όπως η Φυσίνη κι η Σκανδάλη, εις τα οποία δεν ευρίσκεις ούτε ένα άνθρωπον καταγινόμενον εις την αλιείαν, αν και ταύτα δεν απέχουν δε εν τέταρτον της ώρας από την παραλίαν»

[2] Στη Ρωσία ο Άγιος Νικόλαος θεωρείται ο προστάτης των γεωργών ενώ οι  καθολικοί τον τιμούν ως προστάτη των παιδιών.

[3] Όσοι δεν μπορούσαν να προσφέρουν χρήματα, προσέφεραν προσωπική εργασία.

Ο ναός των «Παμμεγίστων Ταξιαρχών» του Μούδρου

Ο σημαντικότερος ναός στο Μούδρο της Λήμνου, μετά τον ενοριακό ναό «Ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου» είναι ο ναός των Αρχαγγέλων ή Ταξιαρχών, όπως οι ντόπιοι συνηθίζουν να αποκαλούν το ναό.

Ο ναός βρίσκεται στο κέντρο του οικιστικού πυρήνα του Μούδρου. Σύμφωνα με τις αθωνικές πηγέ,ς ο ναός μνημονεύεται ήδη από το 1370.Τότε σιγά σιγά άρχισαν και να χτίζονται τα πρώτα καλύβια περιμετρικά του ναού, για να σχηματίσουν στη συνέχεια το χωριό του Μούδρου.

Ο σημερινός ναός είναι του 1835 κι έχει ανοικοδομηθεί και συντηρηθεί αρκετές φορές. Ο ναός των «Παμμεγίστων Ταξιαρχών» χτίστηκε με τη συνδρομή «ΔΙΑ ΤΩΝ ΕN ΧΩΡΙOΝ ΜΟΥΔΡΟ» [1] σύμφωνα με την κτητορική επιγραφή που υπάρχει στο υπέρθυρο.

Πρόκειται για μια τρίκλιτη με μεταγενέστερο εξωνάρθηκα. Στο εσωτερικό του ναού υπάρχει εντειχισμένος σταυρός που προερχόταν από το ναό του 1835.
Το σημαντικότερο στοιχείο του ναού είναι το ξύλινο σκαλιστό τέμπλο. 

Το ξύλινο χειροποίητο τέμπλο του ναού των Αρχαγγέλων είναι κατασκευασμένο από ξύλο καστανιάς, που είχε έρθει από το Άγιο Όρος.

Το ξυλόγλυπτο τέμπλο του ναού είναι αντίγραφο του τέμπλου της Αγίας Φωτεινής[2] της Σμύρνης, το οποίο έγινε αποκαΐδια, όταν ο ναός πυρπολήθηκε, κατά τη διάρκεια της καταστροφής της Σμύρνης, το 1922.

Χαρακτηριστικό του ναού των Αρχαγγέλων είναι η αψίδα που υπάρχει πάνω από τα παραθύρια του ναού. Μέσα στην αψίδα υπάρχει ανάγλυφος λίθινος σταυρός.

Εντοιχισμένη στη λιθοδομή του ναού υπάρχει τρίπτυχη αρχαία μαρμάρινη ανάγλυφη επιγραφή.[3]

Στον περιβάλλοντα χώρο του ναού των Αρχαγγέλων στο Μούδρο, το 19^ο αιώνα υπήρχε ένα οίκημα, στο οποίο λειτούργησε το πρώτο σχολείο του Μούδρου και το οποίο με την πάροδο των ετών κατεδαφίστηκε.

Ευαγγελία Χ. Λιάπη

---

[1] Η επιγραφή αναφέρει:

ΟΥΤΟΣ Ο ΝΑΟΣ

ΕΙΝΑΙ ΤΩΝ ΑΡΧΑΓΓΕΛΩΝ

ΜΙΧΑΗΛ ΚΑΙ ΓΑΒΡΙΗΛ

ΔΙΑ ΤΩΝ ΕΝ ΧΩΡΙΟΝ

ΜΟΥΔΡΟ ΕΝ ΕΤΗ 1835

Όλοι οι κάτοικοι του Μούδρου είχαν προσφέρει είτε οικονομική βοήθεια είτε προσωπική εργασία για την ανοικοδόμηση του ναού.

[2] Η Αγία Φωτεινή ήταν ο ωραιότερος κι ο πιο εντυπωσιακός ναός της Σμύρνης. Ξεχώριζε για το πανύψηλο καμπαναριό, τις φανταχτερές του  καμπάνες, τις μεγαλοπρεπείς τοιχογραφίες και το χρυσό σταυρό, που έλαμπε στον ήλιο. Στο καμπαναριό υπήρχε ρολόι με την επιγραφή «Ηλίου άτερ σιγώ».Το ναό λειτουργούσε ως την τελευταία στιγμή ο Χρυσόστομος Σμύρνης.Ο ναός καταστράφηκε από φωτιά κατά την καταστροφή της Σμύρνης το 1922. Ο ναός της Αγίας Φωτεινής ήταν ο πρώτος μετά την Αγία Σοφία της Κωνσταντινούπολης.

[3]Στην επιγραφή μολονότι υπάρχει ένα σύμβολο που μοιάζει με το σταυρό(ένα κύκλο μέσα στον οποίο το άνθος του λωτού σχηματίζει ένα σύμβολο που μοιάζει με το σταυρό)δεν είναι χριστιανική. Η επιγραφή πρέπει να έχει ανευρεθεί στην γύρω περιοχή, όπου υπήρχε κάποιος αρχαίος ναός και να χρησιμοποιήθηκε στην ανοικοδόμηση ως διακοσμητικό στοιχείο.

« Αγιά Σωτήρα» Καμίνια

Το ξωκλήσι «Μεταμόρφωση του Σωτήρος» ή αλλοιώς «Αγιά Σωτήρα» βρίσκεται μέσα στο κοιμητήριο των Καμινίων, στη κορυφή του λόφου.

Το κοιμητήριο διέθετε παλαιότερα δυο πύλες. Η μια σήμερα έχει χτιστεί. Αναφέρεται πως αυτή ήταν η θύρα του τουρκικού κοιμητηρίου και πως όταν οι Τούρκοι έφυγαν, οι κάτοικοι την έχτισαν, για να μην τη χρησιμοποιούν.

Ελάχιστα από τα μνήματα είναι του 19^ου αιώνα. Τα περισσότερα τα έχουν μετατρέψει σε οικογενειακούς τάφους.

Κάποιες παλιές ταφόπλακες του 19^ου και των αρχών του 20^ουαιώνα κείτονται παραμελημένες στο χώρο. Το ίδιο και μέλη από μαρμάρινους κίονες.
Δυο μέλη κίονα βρίσκονται τοποθετημένα πίσω από το ιερό. Βρέθηκαν στα θεμέλια του παλαιότερου ναΐσκου που υπήρχε στην ίδια θέση και κατεδαφίστηκε το 2001.

Το σημερινό ξωκλήσι χτίστηκε το 2001.Από τις παλαιότερες εικόνες δεν έχει διατηρηθεί στο ναό  καμία αλλά έχουν μεταφερθεί στον ναό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου.

Η παλαιότερη μαρμάρινη επιτύμβια επιγραφή που έχει διασωθεί, είναι του  1862.Απ'αυτό συμπεραίνουμε ότι το κοιμητήριο είναι πολύ παλαιότερο. Αρκεί να αναφέρουμε ότι παλαιότερα οι τάφοι ήταν χωματένιοι και το μόνο διακριτικό ήταν ένας απλός ξύλινος σταυρός πάνω στον οποίο έγραφαν με λευκή μπογιά το όνομα του θανόντος και την ηλικία του.

Η παλαιότερη επιγραφή αναφέρει:

«1862

…

ΔΑΠΑΝΗ

ΚΩΜΝΗΝΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ»

Καθώς και μια νεώτερη κατά 20 χρόνια πέτρινη επιγραφή:

«ΕΝΘΑΔΕ ΚΕΙΤΑΙ Η ΔΟΥΛΗ
ΤΟΥ ΘΕΟΥ ΔΕΣΠΟΙΝΑ ΠΑΝΑ
ΓΙΩΤΟΥ ΠΡΟΣΚΥΝΗΤΡΙΑ
ΑΠΟΒΙΩΣΑΣΑ ΕΝ ΕΤΕΙ
1882 ΦΕΒΡΙΟΥ 10»

Ευαγγελία Χ.Λιάπη

ΑΓΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ Ο ΠΡΟΔΡΟΜΟΣ Φυσίνη

 

 Ο ναός του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου  χτίστηκε προς το τέλος[1] του 19^ου πάνω σε θεμέλια ενός παλαιότερου ναού. 
Το πιθανότερο είναι ο σημερινός ναός να αποτελεί συνέχεια της μονής του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου που υπήρχε στην περιοχή της Σκάλας της Λήμνου και μνημονεύεται σε έγγραφο του 1362.

Ο ναός, αποτελεί αξιόλογο δείγμα εκκλησίας μεταβυζαντινού ρυθμού. Πρόκειται για μια εκκλησία  τρίκλιτη ξυλόστεγη βασιλική με επίπεδη οροφή στο κεντρικό κλίτος.
Ο ναός διαθέτει εξωνάρθηκα, ο οποίος στηρίζεται σε δυο κίονες. Το κιονόκρανο του ενός κίονα είναι μαρμάρινο και περίτεχνο ενώ του δεύτερου είναι λίθινο και πολύ πιο λιτό. 
Ο ναός διαθέτει περίτεχνο καμπαναριό έργο του περίφημου τεχνίτη, Κωνσταντή Αταλιώτη.

Ο ναός του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου της Φυσίνης είναι ένας από τους πιο όμορφους ναούς της Λήμνου.
Εδώ, ο χρόνος δείχνει, πως έχει σταματήσει πλέον, να κυλά. Πιθανόν μαζί με το επίχρυσο σταματημένο ρολόι Seth Thomas του 1919, το οποίο κρέμεται δίπλα στην θύρα,να έχει σταματήσει κι ο χρόνος για το ναό του Ιωάννη του Προδρόμου.
Ο προσκυνητής έχει την αίσθηση, ότι τα τελευταία εκατό χρόνια, ελάχιστες αλλαγές έχουν γίνει. 
Ο ναός έχει διατηρηθεί, έτσι ακριβώς όπως ήταν, εκεί γύρω στα 1919.Το ωρολόγιο είναι αφιέρωση, δωρεά του Φυσινιώτη  μετανάστη στη Νέα Υόρκη, του Αντώνη Ι. Κλωνάρη για τον ιερό ναό του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου.[2]

Το τέμπλο του ναού  είναι χτιστό και κοσμείται από αγιογραφίες του Ίμβριου αγιογράφου και ζωγράφου Ευστρατίου Χαϊμαντέ. Πάνω στο  τέμπλο του ναού υπάρχει η επιγραφή:«ΕΝ ΕΚΚΛΗΣΙΑΙΣ ΕΥΛΟΓΕΙΤΕ ΤΟΝ ΘΕΟΝ ΚΥΡΙΟΝ ΕΚ ΠΗΓΩΝ ΙΣΡΑΗΛ»

Οι εικόνες του τέμπλου δια χειρός  του Ίμβριου Ευστρατίου αγιογραφήθηκαν στα 1886.
Στην κορυφή του τέμπλου στέκει περίτεχνος Σταυρός με τον Ιησού Εσταυρωμένο.
Ο Σταυρός είναι διακοσμημένος στις άκρες με εννιά σχήματα που εμφανίζονται ως άστρα.
Στα  δεξιά κι αριστερά του Σταυρού υπάρχουν μικρές οβάλ εικόνες της Θεοτόκου και του Ιωάννη.

Πάνω από το Ιερό, σε οβάλ σχήμα υπάρχει αγιογράφηση που απεικονίζει σε σχήμα πυραμίδας τον Οφθαλμό του Θεού «ως τα πάντα ορά»[3].

Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι στις πλαϊνές από την Ωραία Πύλη, πύλες δεν έχουν αγιογραφηθεί οι Αρχάγγελοι Γαβριήλ και Μιχαήλ αλλά μόνο ο Μιχαήλ. Αντί για τον Αρχάγγελο Γαβριήλ  ο Ίμβριος Ευστράτιος έχει αγιογραφήσει τον Ιησού Χριστό ως Ποιμένα με τη σημείωση.

 «ΙΣ ΧΣ

Ο αμνός του Θεού

ο αίρων την αμαρτία του κόσμου»

Η αγιογράφηση του ποιμένα Ιησού έχει γίνει πάνω σε κανονική πόρτα, η οποία διαθέτει και το μεταλλικό πόμολο.

Οι υπόλοιπες εικόνες του τέμπλου είναι σε δυο σειρές. Στη μια σειρά υπάρχουν μικρές  φορητές εικόνες που αποτελούν προσχέδια του Ευστρατίου του Ίμβριου και στη δεύτερη οι μεγάλες εικόνες του τέμπλου.
Εκτός από την ολόσωμη εικόνα στην πλαϊνή θύρα του «Ποιμένος» υπάρχουν οι εξής εικόνες: του Αγίου Δημητρίου, του Αγίου Χαραλάμπους,  Ιωάννη του Προδρόμου «φέρων εις πινάκιον την κεφαλήν του», του Ιησού Παντοκράτορος, στην Ωραία Πύλη της Ζωοδόχου Πηγής,  της Θεομήτορος ως Οδηγήτριας, της ονομασίας του Προδρόμου από τον Ζαχαρία, του Αγίου Τρύφωνος δίπλα στον Άγιο Μόδεστο και του Αρχαγγέλου Μιχαήλ.

Στην μικρή ξύλινη θύρα της Ωραίας Πύλης ο Ευστράτιος έχει απεικονίσει τον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου ενώ στο χαμηλότερο επίπεδο έχει αγιογραφήσει τους: Μέγα Βασίλειο και Ιωάννη το Χρυσόστομο.

Από τον Αγιογράφο Ευστράτιο απουσιάζει η λεγόμενη εκκλησιαστική παράδοση κι ως αγιογράφος λειτουργεί σύμφωνα με τις δικές του επιθυμίες κι απόψεις. 
Η επιλογή όμως των Μέγα Βασίλειο και Ιωάννη του Χρυσοστόμου να κοσμήσουν την Ωραία Πύλη λειτουργούν ως εκκλησιαστικό μάθημα  για τον απλό κόσμο εισάγοντας τον στην γνώση των συγγραφέων των ακολουθιών της Ορθοδοξίας.

Πάνω στην ξύλινη κουρτίνα στην οποία έχει απεικονίσει τη Ζωοδόχο Πηγή ο Ευστράτιος έχει υπογράψει.

1886. χείρ Ευστρατίου του Ίμβριου

Ανάμεσα στο έτος 1886 και το χείρ ο Ευστράτιος έχει επιλέξει να τοποθετήσει μια τελεία, δηλωτικό ότι το 1886 τελείωσε την αγιογράφηση του συγκεκριμένου έργου.

Ο Ευστράτιος κάθε φορά που ως αγιογράφος καλείται να σημειώσει κάτι όπως μια σημείωση ή το όνομα του Αγίου διακατέχεται από εμφανές άγχος που τον οδηγεί στο να κάνει πολλά ορθογραφικά λάθη.
Ο Ευστράτιος  ο Ίμβριος πιθανόν να είχε ελάχιστα ή και καθόλου φοιτήσει σε σχολείο, να μην ήταν Έλληνας.

Σχεδόν σε όλες του τις σημειώσεις των έργων του υπάρχουν ορθογραφικά λάθη.

Στη μικρή εικόνα του Αγίου Χαραλάμπους που υπάρχει στο τέμπλο έχει σημειώσει Άγιος Χαράλαμος.

Στο κεντρικό προσκυνητάρι υπάρχει η παλαιά εικόνα του Αγίου Μάρτυρα Σώζοντα που υπήρχε παλαιότερα στο ξωκλήσι του Αγίου και τώρα έχει μεταφερθεί στην κεντρική εκκλησία της Φυσίνης.
Η εικόνα έχει αγιογραφηθεί πάνω σε δυο τεμάχια ξύλου έργο του Ευστρατίου  ενώ ο Άγιος φέρει στη κεφαλή αργυρό σκαλιστό περίτεχνο φωτοστέφανο.

Στο εσωτερικό του ναού, η πλακόστρωση είναι πρόσφατη και έγινε το Σεπτέμβρη του 2003 με δαπάνη της Δέσποινας Γιανναρά εις μνήμη του συζύγου της Γεωργίου.

To κωδωνοστάσιο του ναού, είναι έργο του Φισινιώτη, Κωνσταντή (Κωνσταντίνου) Ατταλιώτη εξαίσιου λιθοξόου τεχνίτη.
Το κωδωνοστάσιο είναι ανεξάρτητο από το ναό. Αρχικά ήταν τρίπατο αλλά στο σεισμό του 1968 υπέστη αρκετές φθορές.
Κρίθηκε επικίνδυνο για την ασφάλεια των προσκυνητών και έτσι προχώρησαν στην αφαίρεση ενός ορόφου. 
Σύμφωνα με την προφορική παράδοση   η παλιά καμπάνα του ναού ήταν μεν μικρή, ρωσικής κατασκευής  αλλά ήταν χρυσή και ηχούσε με ένα ξεχωριστό τρόπο. 
Κάποιοι επιτήδειοι ξεγέλασαν τους κατοίκους λέγοντας τους ότι η καμπάνα είναι μικρή, τους την πήραν και τους έφεραν μια μεγάλη μεν αλλά η οποία δεν είχε καμιά σχέση με την παλιά.

O ναός του Αγίου Ιωάννη  της Φυσίνης   αποτελεί εξαίσιο δείγμα της  ναοδομίας της Λήμνου.
Ευαγγελία Χ.Λιάπη

---

[1] Οι αγιογραφίες του τέμπλου είναι του 1886.Επομένως ο ναός έχει χτιστεί γύρω στα 1885.

[2] ΑΡΓΥΡΙΟΣ Ι.ΚΛΩΝΑΡΗΣ

ΤΗ ΙΕΡΑ ΕΚΚΛΗΣΙΑ

«ΑΓΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ»

ΑΦΙΕΡΟΙ

ΕΝ ΝΕΑ ΥΟΡΚΗ  ΜΗΝΙ ΜΑΡΤΙΩ

1919

[3] Ο Ίμβριος αγιογράφος Ευστράτιος  παρόλο που αγιογραφεί από το 1850-1890  και για σχεδόν 40 χρόνια ναούς και ξωκλήσια της Λήμνου επιλέγει κυρίως  θέματα   από την Παλαιά Διαθήκη και με πάθος χρησιμοποιεί  άλλοτε φανερά κι άλλοτε υποκρύπτει εβραϊκά ή μασονικά σύμβολα . Η ορθόδοξη παράδοση απουσιάζει από τα έργα του Ευστρατίου αφήνοντας υπόνοιες ότι ο ίδιος δεν ήταν χριστιανός  ορθόδοξος.

ΑΓΙΟΣ ΣΩΖΩΝ Φυσίνη

Στα βυζαντινά χρόνια πολιούχος και προστάτης του νησιού της Λήμνου ήταν ο Άγιος Αλέξανδρος πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως. 
Στη Λήμνο υπήρχε και το λείψανο του Αγίου μέσα σε αργυρή λάρνακα. Το λείψανο του Αγίου έμεινε στο νησί για 1000 σχεδόν χρόνια ώσπου το 1308 ο Marco Minotto, bailo της βενετικής αποικίας στην Κωνσταντινούπολη, λεηλάτησε τη Λήμνο και μετέφερε στη Βενετία το λείψανο του Αγίου Αλεξάνδρου. Σταδιακά μετά την αρπαγή του λειψάνου άρχισε να παραμελείται και ο εορτασμός του Αγίου ως πολιούχου του νησιού. Πότε ακριβώς έπαψαν οι Λημνιοί να τιμούν τον Άγιο Αλέξανδρο  κι άρχισαν να τιμούν τον Άγιο Σώζο δεν υπάρχει ακριβής μαρτυρία.Το συγκεκριμένο όμως ακρωτήρι και ξωκλήσι του Αγίου Σώζου συνδέεται και με το τάφο της Αγίας Μελιτηνής και του Ακάκιου.
Το 1321 στο Μ.Μ. «Acta…”,τ.1 εγγ. No 52 αναφέρονται τα χωριά , «...του Σκανδάλη ή Σκανδαλού, τα χωριά Βυσσίνου κοντά στην Αγία Μελιτηνή.» Προφανώς το χωριό του Βυσσινού είναι η  Φυσίνη.
Επομένως κοντά στην Φυσίνη ήταν σύμφωνα με τη μαρτυρία και η Αγία Μελιτηνή. 
Σύμφωνα με το συναξάρι της Οσίας το λείψανο της ενταφιάστηκε σε ακρωτήρι της Λήμνου. Ο Άγιος Σώζων είναι πάλι πολύ κοντά στη Φισίνη και επιπλέον είναι ακρωτήρι.

Τα παλιά χρόνια εκεί υπήρχε κάποιο μοναστήρι. Αυτό το μαρτυρούν τα  αναπαλαιωμένα σήμερα κελιά που υπάρχουν κοντά στο ναΐσκο.
Κάποιες εικασίες αναφέρουν πως στο σημείο που είναι σήμερα ο ναός υπήρχε το μοναστήρι της Αγίας Μελιτηνής. 
Με τα χρόνια παραμελήθηκε και ερημώθηκε.
Κάποιοι ναυτικοί οι οποίοι κινδύνεψαν εξαιτίας μιας θαλασσοταραχής αλλά κατάφεραν να σωθούν βγήκαν στην παραλία και αντικρίζοντας τα ερείπια του μοναστηριού και θέλοντας να αποδώσουν ευχαριστίες για την σωτηρία τους στην θεία επέμβαση υποστήριξαν πως τους έσωσε ο Άγιος του τόπου, ο άγνωστος Άγιος του παλιού μοναστηριού, ο Άγιος που σώζει όσους κινδυνεύουν, και έτσι τον ονόμασαν «Άγιο  Σώζω».

Οι Ιταλοί περιηγητές στα νηολόγια τους σημειώνουν το τοπωνύμιο Cogito[1] 
Ο πρώτος που αναφέρει το τοπωνύμιο ως Cogito[2] στις ανατολικές ακτές του νησιού ήταν το 1572 o Thomaso Porcacchi. Στη συνέχεια οι περιηγητές απλώς αντέγραφαν το τοπωνύμιο γιατί απλώς ποτέ τους δεν ταξίδεψαν μέχρι τη Λήμνο. Στο σημερινό ναΐσκο τίποτα σχεδόν δεν θυμίζει κάτι από το παρελθόν του εκτός από λίγες εικόνες του 19ου αιώνα. Οι σημαντικότερες εικόνες του ναού είναι: η Θεοτόκος, ο Ιησούς Χριστός, οι Άγιοι Ανάργυροι, ο Ιωάννης ο Πρόδρομος, ο Άγιος Σώζος, ο Άγιος Γεώργιος  και ο Αρχάγγελος Μιχαήλ. Στην περιοχή υπάρχει αγίασμα.
Πρόκειται για ένα πηγάδι με πόσιμο νερό που βρίσκεται στο ίδιο επίπεδο με την επιφάνεια της θάλασσας.
Τα ερειπωμένα για χρόνια κελιά αναπαλαιώθηκαν πριν από λίγα χρόνια από τους αδελφούς Στενού. 
Ο Άγιος γιορτάζει στις 7 Σεπτεμβρίου.
Τα παλαιότερα χρόνια γινόταν μεγάλο τριήμερο πανηγύρι.

Το 2010 πραγματοποιήθηκε μια μεγάλη και σημαντική ανακαίνιση του ναού με τη συμμετοχή της Νομαρχίας Λέσβου, της Επαρχίας Λήμνου, του δήμου Μούδρου και της Ιεράς Μητρόπολης Λήμνου. Τηνιοί τεχνίτες ήρθαν στο νησί και με τη τεχνογνωσία τους βοήθησαν στη συντήρηση του ναού.
Για το γεγονός αυτό τοποθετήθηκε μαρμάρινη επιγραφή στο κωδωνοστάσιο του ναού:

«Ιερά Μητρόπολις Λήμνου

Μαρτυρία

Ο πάνσεπτος και χαριτόβρυτος ούτος ναός του αγλαΐσματος των μαρτύρων της πίστεως και  προστάτου και πολιούχου απάντων των Λημνιών θαυματουργού Αγίου Σώζοντος, ανακαινίσθη λαμπρώς τα και τελείως μετά των ιερών αυτού παραρτημάτων εν έτει σωτηρίω 2010,πρόνοια τε και καθοδηγήσει του σεπτού ποιμενάρχου Λήμνου κυρ Ιεροθέου, του αγαπήσαντος ευπρέπειαν οίκων Θεού και τη συνδρομή Νομαρχίας Λέσβου, Επαρχείου Λήμνου, Δήμου Μούδρου, ιδιαζόντως δε του Παναγιώτου Χ. Στενού Μεγάλου Ευεργέτου Περικλέως  Χαλαμανδάρη, Χρήστου Ντουνιά και άλλων ευεργετών, δωρητών, τε και συνδρομητών κληρικών τε και λαϊκών ευλαβών τέκνων Λήμνου, αντιδόξασον Κύριε τούτους Και σώζε Λημνιούς ες παντίων δεινών.7-9-2010»

Σήμερα ο Άγιος Σώζος αποτελεί το κόσμημα της Λήμνου. 
Ευαγγελία Χ.Λιάπη

---

[1] Cogito=σκέφτομαι.Πρόκειται για λατινικό ρήμα που σημαίνει σκέφτομαι.Ο Porcacchi το 1572  σημείωσε το τοπωνύμιο με αυτό το όνομα γιατί ήθελε να το ξανακοιτάξει ώστε να καταχωρήσει το όνομα.(δηλαδή σημείωσε να το σκεφτώ).Οι άλλοι περιηγητές στην συνέχεια απλώς το αντέγραψαν και έτσι το μεταδίδουν τα περισσότερα νηολόγια.

[2] Le isole piu famose del Mondo,Descritte Da Thomaso Porcacchi da Castiglione

Κοίμηση της Θεοτόκου Καμίνια

H εκκλησία βρίσκεται στο κέντρο του χωριού.
Αρχικά στην τοποθεσία αυτή υπήρχε ένα μικρό εκκλησάκι αφιερωμένο στην Παναγία.
Ο ναίσκος είχε δημιουργηθεί ύστερα από όνειρο.
Κάτοικος  του χωριού είχε δει στον ύπνο μια μαυροφορεμένη γυναίκα που τον προέτρεπε να σκάψει στο συγκεκριμένο σημείο.
Μόλις ξημέρωσε πήγε εκεί και κάτω από μια πέτρα βρήκε την εικόνα της Παναγίας.
Για να στεγάσει την εικόνα έφτιαξε ένα μικρό ξωκλήσι.
Η  σημερινή εκκλησία που είναι αφιερωμένη στην κοίμηση της Παναγίας χτίστηκε το 1850-1852 αφού είχε κατεδαφιστεί ο παλαιότερος ναός που υπήρχε στην ίδια τοποθεσία.
Τα θυρονάξια κι εγκαίνια  του νέου ναού έγιναν στις 15 Αυγούστου του 1852 από το μητροπολίτη Λήμνου Δανιήλ.
Η εκκλησία χτίστηκε με προσωπική εργασία όλων των ανδρών του χωριού και με δωρεές των ξενιτεμένων Καμιωτών.
 Οι αγιογραφίες στο τέμπλο είναι του λαϊκού ζωγράφου  Γρηγόρη Παπάμαλη τις οποίες ο καλλιτέχνης φιλοτέχνησε το 1922.

 Χαρακτηριστική είναι η γλυκύτητα των μορφών των Ταξιαρχών Μιχαήλ και Γαβριήλ και το ύφος της αγιογράφησης, στις πλαϊνές θύρες του ναού.
Εντυπωσιακή επίσης είναι και η εικόνα του Αγίου Νικολάου ο οποίος εμφανίζεται μελαμψός.
 Η λαϊκή φιλοσοφία ήθελε τον Άγιο να είναι συνέχεια σε αποστολές διάσωσης στη θάλασσα και έτσι από την αλμύρα και τον ήλιο το χρώμα του να είναι υπερβολικά ηλιοκαμένο.

 Το καμπαναριό του ναού είναι έργο του λιθοξόου Κωνσταντή Αταλιώτη από τη Φυσίνη και κατασκευάστηκε γύρω στα 1902 στην αριστερή πρόσοψη του ναού.

Πίσω από το ιερό του ναού υπάρχει πηγάδι με αγίασμα.
Οι ιδιοκτήτες του σπιτιού είδαν σε όνειρο μια μαυροφορεμένη γυναίκα που τους υπέδειξε να σκάψουν για να βρουν νερό όπως και έγινε.
Σε πολύ δύσκολες χρονιές όταν  στέρεψαν όλα τα πηγάδια στο χωριό ήταν το μοναδικό από το οποίο μπορούσαν και αντλούσαν νερό.

Εκτός όμως από την κεντρική εκκλησία της Παναγιάς που χτίστηκε ύστερα από όνειρο και την εύρεση της εικόνας, πολλά από τα παλιά ξωκλήσια του χωριού συνδέονται με αντίστοιχα συμβουλευτικά όνειρα και την ανεύρεση εικόνων.
 Σε αυτόν όμως που του φανερωνόταν δεν θα έπρεπε να το φανερώσει σε κανένα αλλά να πάει μόνος του να τη βρει.
Σε αντίθετη περίπτωση αντί για εικόνα έβρισκαν στη θέση που τους είχε φανερωθεί στάχτη.
Το πιθανότερο είναι κατά την περίοδο της Εικονομαχίας να είχαν κρύψει οι ιδιοκτήτες των τις εικόνες και με το πέραμα των χρόνων αλλά και αιώνων τις πιο πολλές φορές να ήθελαν οι εικόνες να λειτουργηθούν και για το λόγω αυτό με θαυμαστό τρόπο να φανερωνόντουσαν στους πιστούς.
 Υπάρχει επίσης η περίπτωση οι κρυμμένες αυτές εικόνες να ανήκαν σε μετόχια ή μοναστήρια και κατά την περίοδο της εικονομαχίας οι μοναχοί να τις έκρυψαν για να τις διασώσουν.
Κάποιες εικόνες πιθανόν να ήταν και στην κατοχή Τούρκων οι οποίοι ήταν κρυπτοχριστιανοί και από φόβο κάποια στιγμή να τις έκρυψαν.
Οι Τούρκοι και ιδιαίτερα οι Τουρκάλες ευλαβούνταν πολύ την Παναγία και τον Άγιο Γεώργιο.

Ευαγγελία Χ.Λιάπη